Aan de hand van topografische kaarten van 1873 – 2017
Op de website www.topotijdreis.nl zijn topografische kaarten verzameld vanaf 1815. Met die kaarten kun je prachtig zien hoe je eigen omgeving verandert. Dat heb ik gedaan voor onze Ezelsdijk, waarbij ik de eerste kleurenkaart uit 1873 als beginpunt heb genomen.
1873 (klik op kaart voor vergroting)
In 1873 lag Utrecht nog opgesloten binnen zijn singels 1. Wel zie je aan de oostkant bebouwing, zoals de villa’s langs de Maliebaan 2, woningen langs de Biltstraat 3, maar moestuinen (de grijze vlakken) en boomgaarden (de percelen met puntjes) overheersen. De buitenrand was in die tijd uiterst belangrijk voor de voedselvoorziening van Utrecht.
Mooi is te zien dat het Ezelsdijkje 4 op een scheiding ligt: ten zuiden ervan is het land verkaveld in rechthoekige, haast vierkante blokken, te noorden liggen de smalle, lange veenontginningen die in een strak, regelmatig patroon vanaf begin 12e eeuw werden ontgonnen. De Ezelsdijk was onderdeel van de Hooftdijkse Wetering 5, de zuidelijke begrenzing en afwatering van de woeste veengronden die de bisschop van Utrecht ter ontginning uitgaf.
Op de kaart staan de forten Blauwkapel 6, Voordorp 7 en Biltstraat 8, alle drie onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en aangelegd om de onder water te zetten gebieden – grofweg ten oosten van de forten Blauwkapel en Biltstraat, met het Ezelsdijkje als zuidgrens – te verdedigen.
De moderne tijd heeft zijn intrede gedaan: zie de spoorlijnen naar Hilversum 9 en Amersfoort 10, maar ook de gemeentelijke gasfabriek 11, waar uit steenkool gas werd geproduceerd voor stadsverlichting, en voor huishoudens om te koken en te verwarmen.
1902 (klik op kaart voor vergroting)
Aan het begin van de 20e eeuw is de sprong over de singels de grootste verandering: Wittevrouwen 1, Buiten Wittevrouwen 2, Oudwijk 3 en Wilhelminapark 4 zijn in het kaartbeeld verschenen; de moestuinen zijn teruggedrongen. De gasfabriek 5, waarvan de gashouders als rondje zijn ingetekend is met de spoorlijn 6 richting Amersfoort verbonden; de steenkolen kunnen nu met de trein aangevoerd worden. Rond het Ezelsdijkje heerst nog landelijke rust, al is te zien dat de bebouwing naderbij sluipt: de Zeeheldenbuurt 7 komt eraan met o.a. de Numankade en Trompstraat.
Opmerkelijk detail: de forten 8 bestaan niet meer; hun omtrekken zijn nog zichtbaar, maar hun topografie is weggegumd: top secret!
1948 (klik op kaart voor vergroting)
Tot het verschijnen van de kaart van 1948 lijkt er nauwelijks iets te veranderen, maar dat komt door het trage tempo van kaartherziening, want de wijk Tuindorp 1 die op dit fragment voor het eerst is te zien, was in werkelijkheid tussen 1930 en 1937 gebouwd.
Langs het Ezelsdijkje en het nieuwe Tuindorp loopt een stippelllijn. Kijk je terug, dan is dat lijntje er ook op de oudere kaarten, maar op die van 1970 niet meer. Eeuwenlang waren Ezelsdijk en Hoofddijkse Wetering de gemeentegrens 2 tussen Utrecht en Maartensdijk; het was dus de gemeente Maartensdijk die er wel brood in zag woningen te bouwen, pure winst, want de extra inwoners leverden wel inkomsten op, maar weinig extra uitgaven voor voorzieningen, want daarvoor leunden ze op die van Utrecht. In 1954 kwam er een grenswijziging, en kreeg Utrecht meer armslag.
Ondertussen werkt de Gasfabriek 3 nog steeds, zijn de forten geheim terrein 4 en is de Zeeheldenbuurt 5 verder volgebouwd.
1970 (klik op kaart voor vergroting)
Dan de kaart van 1970: de stedelijke bebouwing explodeert. Overvecht 1 is volop in ontwikkeling, Tuindorp Oost 2 is ongeveer af; ook het Ezelsdijkje is opgegaan in de expansie en heet nu Huizingalaan 3 (maar die naam staat niet op de kaart). Ten oosten van de spoorlijn, in de Voorveldsche polder is het nog rustig; wel hebben volkstuinen 4 er een plekje gevonden, maar de middeleeuwse lange en smalle percelen zijn nog helemaal aanwezig. Toch is de toekomst – de A27 – in stippellijn 5 zichtbaar; op andere plekken is de wegenstructuur al wel vernieuwd, vooral de Kardinaal de Jongweg 6 valt op. Veel nadrukkelijker dan de oude waterwegen (de oude singelstructuur valt nauwelijks op) zijn de rode lijnen van autowegen zichtbaar – dat past wel in een tijd dat de auto ruim baan kreeg. Bijzonder is de Berekuil 7: het eerste verkeersplein in Nederland waarbij fietsers een verdieping lager hun eigen rotonde hadden, gescheiden van het autoverkeer. De fietspaden, de oranje lijntjes in de cirkel, lopen door de kuil. Het viaduct was al in 1944 klaar, maar is pas op de kaart van 1970 goed zichtbaar.
2000 (klik op kaart voor vergroting)
In 30 jaar is er opnieuw veel veranderd: de A27 1 kwam en vormt de grens tussen stad en open ruimte. Aan de stadkant is de Veemarkt 2 verschenen, is Voordorp 3 uit de grond gestampt, is er een camping 4 gekomen en zijn er kantoren in de oksel 5 van A28 en A27 gebouwd. Ook zijn de geheimen van de forten 6 aan de openbaarheid prijs gegeven – je ziet dat er gebouwtjes staan (de Nieuwe Hollandse Waterlinie had niet meer een defensieve functie).
De gemeentlijke gasfabriek is ter ziele. Het terrein bleek ernstig vervuild; na vele jaren werd een methode gevonden om de vervuiling volledig in te pakken; bovenop werd een nieuwe leeflaag aangelegd en daar kwam in 1999 het inmiddels zeer geliefde Griftpark 7.
Even wat verder de stad in: de singelstructuur is doorbroken door de aanleg van de Catharijnebaan 8 – decennialang Nederlands kortste stukje snelweg.
2017 (klik op kaart voor vergroting)
Sinds 2000 zijn er geen grote veranderingen te zien, hoewel de nieuwe woningen die op de plaats van Atheneum De Munnik kwamen een behoorlijke ingreep zijn. Het nieuwe woonwijkje, De Kardinalen 1, staat er sinds 2000. Wat opvalt is het verdwijnen van de Veemarkt; de woonwijk 2 die daar wordt gebouwd staat voor een deel op de kaart vermeld.
De Hoogekampse Plas 3 is ooit gegraven voor zandwinning, daarna gebruikt als vuilstort en wordt nu herontwikkeld als natuurgebied, waarbij een deel van de plas verland wordt door het storten van overtollige grond. Dat proces is in gang gezet, want een paar kades (de grijze balkjes) zijn boven water gekomen.
In de binnenstad is het water terug in de Weerdsingel 4 en voor een deel in de Catharijnesingel (maar dat staat nog niet op de kaart). Tot slot aandacht voor de grote constante die op alle kaarten terugkomt en al sinds 1321 de stad domineert: de Domtoren 5.
(Deze laatste kaart komt van http://www.opentopo.nl, kaart 31 Oost)
Op de kaart van 1873 lag de Ezelsdijk nog enkele kilometers buiten de bebouwde kom van Utrecht. In 2017 maakt de voormalige Ezelsdijk als Huizingalaan deel uit van Tuindorp-Oost. De ontwikkeling van het Ezelsdijkje en omgeving tussen 1873 en nu is met een woord samen te vatten: verstedelijking.
Wim ten Brinke (www.wimtenbrinke.nl)
Reacties: wtb2701@gmail.com